مقدمه

شاید تصور کنید که تاریخ خودرو در ایران و آغاز آشنایی ایرانیان با این نشانه عصر صنعتی با برندهای آمریکایی، انگلیسی یا آلمانی رخ داده باشد. یا حتی شاید آنطور که متواتر است تصور کنید صنعت ایران از مسیر پیکان و ایران خودرو با مونتاژ و تولید آشنا شد. باید عرض کنم که واقعیات تاریخی با این تصورات معمول در جامعه به طور کل متفاوت است. لذا در این سلسله نوشتار قصد داریم با تاریخچه صنعت خودرو در ایران بیشتر آشنا شویم. به همین جهت بد نیست ابتدا آشنایی مختصری با تاریخچه خودرو در جهان داشته باشیم.

مخترع خودرو، آلمان یا آمریکا، نه ببخشید فرانسه:

تاریخچه خودرو در دنیا به اواخر قرن 18 میلادی و برخلاف تصور همگان به کشور فرانسه می رسد. جایی که یک مهندس فرانسوی به نام نیکولا ژوزف کونیو (Nicolas-Joseph Cugnot) برای اولین بار یک کالسکه را با موتور به راه انداخت. این وسیله که به نوعی جد خودروهای امروزی است با موتور بخار کار می کرد. کونیو این وسیله را برای ارتش فرانسه اختراع کرد. البته با آن وزن سنگین و ابعاد بزرگ شاید چندان هم کارا نبود اما آغازگر تحولی عظیم در تاریخ صنعت حمل و نقل جهان بود.

تولد موتور درون سوز در مسیر بهبود ماشین ژوزف کونیو:

سالها روی این طرح توسط کشورها و مهندسین مختلف کار شد و در میانه این راه بود که ایده موتورهای درون سوز به ذهن دانشمندان رسید. در نهایت بیش از یکصد سال طول کشید که اولین موتور درون سوز واقعی که البته با باروت کار می کرد به ذهن آقای دایملر آلمانی برسد. در همان دوران اتین لونوار که یک مهندس بلژیکی بزرگ شده در لوکزامبورگ و ساکن پاریس بود نیز اولین موتور درون سوز با سوخت فسیلی را اختراع کرد. موتور لنوار که در آن دوران چندان هم مورد استقبال قرار نگرفت با گاز ذغال سنگ کار می کرد و اهمیت بزرگ آن استفاده از جرقه الکتریکی جهت احتراق بود.

کارل بنز و انقلابی در صنعت خودرو:

به فاصله کمی از این افراد اولین موتور درون سوز با مدلی مشابه آنچه امروز می شناسیم توسط آقای کارل بنز در آلمان اختراع شد. موتور کارل بنز با روغن و نفت کار می کرد و جرقه الکتریکی هم داشت. این همان خودرویی است که برای اولین بار توسط همسر آقای بنز به گردش دور آلمان پرداخت. در آن دوران چیزی تحت عنوان جایگاه دریافت سوخت وجود نداشت و نفت هم صرفاً در برخی از صنایع کاربرد داشت. با این حال همسر کارل بنز این سفر تاریخی را آغاز کرد.

شجاعت برتا هم پای تخصص کارل:

سیسیلی برتا رینگر که امروزه او را با نام برتا بنز می شناسیم یک زن جسور آلمانی با اصالتی لوکزامبورگی بود. برتا به دلیل اعتماد و اعتقاد فراوانی که به ساخته دست همسرش «کارل بنز» داشت به عنوان یک زن با آن خودرو به سفر در آلمان پرداخت تا نشان دهد استفاده از این وسیله تا چه حد مطمئن و ساده است. او در طول این سفر پر مخاطره برای تأمین سوخت وسیله نقلیه خود به عطر فروشی ها می رفت و از روغنی که به عنوان پایه عطر سازی استفاده می شد جهت سوخت موتور درون سوز بهره می برد. در بسیاری از اسناد تاریخی ثبت شده است که مردم آن روزگار او را جادوگر می دانستند و در اولین برخورد عموماً از او می گریختند. اما همین حرکت تاریخی این زن شجاع، باعث شد مردم با خودرو آشنا شوند و نقطه عطفی مهم در تاریخ این صنعت شد.

جادوی برتا، جهان غرب را گرفت:

کار بزرگ برتا بنز باعث شد خبر تردد این وسیله به سرعت به تمام اروپا و البته آمریکا مخابره شود. خیلی زود کمپانی های بزرگ دیگر که در صنایعی شبیه به دوچرخه سازی یا کشتی سازی فعالیت داشتند به سراغ تولید محصولاتی مشابه جهت استفاده در صنایع نظامی، کارهای نیمه سنگین و البته اشرافی گری رفتند. همانطور که بالاتر اشاره شد، فرانسه که یکی از پیشگامان صنعت خودرو بود نیز از این غائله عقب نماند.

بازهم فرانسه:

در این مرحله یکی از اولین کمپانی های تاریخ خودروسازی جهان یعنی کمپانی پژو که تا پیش از این روی یک سه چرخه با موتور بخار کار کرده بود، در سال 1890 با استفاده از موتور درونسوز دایملر اولین خودروی خود را تولید کرد. برند پژو از این باب اهمیت دارد که برای اولین بار و پس از استفاده از موتور درون سوز سوختی(مشابه موتور بنز) برای این محصول خود از تایرهای لاستیکی استفاده کرد.

و اما خان مظفر:

حالا به سال 1900 رسیده ایم، یک مهندس نابغه دیگر در فرانسه دو سالی است که اقدام به ساخت خودروهای لوکس کرده است. خودروهایی که بیشتر از قابلیت حرکتی، روی امکانات و راحتی و استفاده از مواد اولیه شیک در آنها تمرکز شده است. لویی رنو که در دو سال گذشته خودروهای تایپ A و B که هردو، دو نفره بودند را ساخته بود، حالا یک خودروی چهار نفره لوکس با استفاده از چوب و نقره اعلاء و البته تایرهای لاستیکی ساخته است و به دنبال مشتریان ویژه می گردد. در این میان ناگهان باخبر می شود که خان مظفر که حالا 4 سال است بالأخره به مقام شاهنشاهی رسیده، اولین مقصد سفر خارجه خود را فرانسه انتخاب کرده است.

ماجرای مظفرالدین شاه و رنو:

مظفرالدین شاه که پس از 40 سال ولایت عهدی به لطف ترور پدرش توسط میرزای کرمانی به سلطنت رسیده بود، اولین برنامه اش یک سفر اروپایی بود. لذا با وجود خالی بودن خزانه حکومتی به لطف امین السلطان صدر اعظمش، یک وام سنگین از روسیه گرفت و در ازای آن عایدات گمرکات ایران را به عنوان وثیقه قرار داد. مظفرالدین شاه در سفر به فرانسه با خودروی تایپ C آقای لویی رنو که به غایت زیبا و در نوع خود تجملاتی بود مواجه شد. او که به سان پدر تاج دار خود در برابر هر چیز لوکس جدید عنان از کف می داد، شیفته این خودرو شد.

اولین رنو اصلاً به تهران نرسید:

لویی رنو یک خودروی تایپ C به مظفرالدین شاه به قیمت 16000 فرانک فروخت و یکی دیگر را نیز هدیه داد. این دو خودرو از مسیر روسیه وارد ایران شدند، غافل از اینکه برای این تکنولوژی هیچ گونه زیرساخت مناسبی در ایران وجود نداشت. گویا درد واردکردن تکنولوژی های نوین بدون فکر کردن به پیش نیازهای آن، که امروز هم به شدت به آن دچار هستیم، پیشینه ای عمیق در سیاست کشورمان دارد. دو دستگاه رنو از مسیر بندر انزلی به سمت تهران راهی شدند که یکی از آنها در مسیر غیرقابل تردد و پر گل و لای کوهستانی به سمت تهران آسیب جدی دید و برای همیشه در مسیر رها شد.

رنوی دوم هم اقبال خوشی نداشت:

رنوی دیگر اما با وجود آسیب های زیاد به تهران رسید و تعمیر شد و تا سالها در دربار قاجار جهت گردش های تفریحی ملوکانه استفاده شد. جالب اینکه مظفرالدین شاه با وجود داشتن خودرو، هیچگاه به فکر توسعه مسیرهای مناسب تردد آن نیفتاد. رنوی مذکور به محمدعلی شاه رسید، او که مخالف مشروطه بود، در تپه های اطراف تهران معروف به دوشان تپه توسط بمب های دست ساز مورد سوء قصد قرار گرفت و جان سالم به در برد. اما در جریان این سوء قصد دومین خودروی وارد شده به کشور به کلی سوخت و نابود شد.

و اما واردات خودرو به ایران:

در زمان احمدشاه قاجار واردات خودرو به کشور ناگهان گسترش یافت و ایرانیان متمول و درباریان بیش از پیش با این مظهر تجدد آشنا شدند. بخصوص افرادی شاخص در دربار احمدشاه که با نفوذ بودند به خودرو علاقه ای خاص داشتند. افرادی مثل وثوق الدوله، ظل السلطان، اکبر میرزا، صارم الدوله، عبدالحسین فرمانفرما و بخصوص رضاخان. هریک از این افراد با گرایشی که به کشورهای خاص داشتند از آن مبادی اقدام به واردات خودرو می کردند. لذا در این دوران و پس از احمدشاه در دوران پهلوی اول انواع خودروهای لوکس فرانسوی، انگلیسی، ایتالیایی، آلمانی و آمریکایی وارد کشور شدند.

رونق کار خدمات خودرو:

پایان دوران پهلوی اول که همزمان با پایان جنگ جهای دوم بود مقارن شد با حضور نمایندگی های خودروسازان خارجی در کشور. این درواقع نخستین گام به سوی تولد صنعت خودروسازی در ایران بود. همینطور با همه گیر شدن خودرو و استفاده اقشار بیشتر جامعه بخصوص سیستم حمل و نقل عمومی از این وسیله، مشاغل خدماتی از جمله مکانیکی، فروش لوازم یدکی، کارواش، سرویس کاری و پنچرگیری و غیره بیش از پیش رونق یافت.

خدمات خودرو در حاشیه شهر:

با توجه به اینکه خدمات خودرویی معمولاً پر سر و صدا و بد بو و با آلودگی هایی مانند روغن سوخته و غیره همراه بود، به همین جهت این مشاغل از همان ابتدا به اطراف شهرها منتقل شد. البته اینکه خودروها در آن دوران بیشتر در مسیر های بین شهری تردد داشتند نیز در این امر بی تأثیر نبود. اما در این دوران همچنان خدمات و تجارت خودرو بیشتر با محوریت خارجی ها یا درباریان انجام می شد.

ظهور بازرگانان ایرانی:

با رسیدن به میانه های دهه 1330 شمسی آرام آرام بازرگانان و مکانیک ها و مهندسین ایرانی نیز جرأت و جسارت ورود به عرصه خودرو بدون حمایت طرف خارجی را پیدا کردند. اینجا بود که برخی برندهای مطرح دنیا نمایندگی خود در منطقه جنوب غرب آسیا را در اختیار تجار ایرانی قرار دادند. در این میان دو نفر خیلی جدی تر و برجسته تر از دیگران به این عرصه وارد شدند، احمد خیامی و جعفر اخوان.

برادران خیامی با رویایی بزرگ:

احمد خیامی که فرزند یکی از گاراژ داران نام آشنای مشهد بود در این سالها گاراژ خانوادگی خود را گسترش داده بود و به یکی از شناخته شده ترین خدمات رسان های خودرو در استان خراسان بدل شده بود. در سال 1335 احمد خیامی 32ساله به همراه برادرش محمود با توجه به گسترش بیش از پیش کارشان قصد کردند که به تهران مهاجرت کرده و خدمات خود را در پایتخت نیز گسترش دهند. آنها رویایی بزرگ در سر داشتند، رویای تولید اتوبوس و مینی بوس در ایران. اما پیش از آنکه این دوبرادر به رویای خود جامه عمل بپوشانند یک نفر دیگر پیش دستی کرد.

جعفر اخوان و آغاز یک تاریخ از خیابان اکباتان تهران:

در همان سال 1335 یکی از بازرگانان بزرگ پایتخت به نام جعفر اخوان که داماد آقای احمد اخوان نماینده چند دوره مجلس شورای ملی بود اقدام به ثبت شرکت صنایع جیپ ایران کرد. شرکت صنایع جیپ ایران با هدف واردات خودروی دو دیفرانسیل و بسیار قدرتمند و مقاوم جیپ آمریکایی به ایران در خیابان اکباتان تهران که امروزه اصلی ترین مرکز فروش لوازم یدکی خودرو است آغاز به فعالیت کرد. جعفر اخوان که خود تاجری توانمند و خوشنام بود، به لطف نفوذ و حمایت پدرزن نامدارش خیلی زود به عضویت اتاق بازرگانی ایران درآمد. جعفر اخوان با دیدن استقبال زیاد مردم بخصوص خوانین و ملّاکان مناطق صعب العبور از خودری قدرتمند و همه جا روی جیپ به فکر توسعه شغل خود افتاد.

آغاز جاده مخصوص:

جعفر اخوان با خرید زمینی بزرگ در کیلومتر 9 جاده مخصوص کرج اقدام به احداث کارخانه ای بزرگ و مجهز زیر نظر مستشاران آمریکایی کرد. در سال 1339 اولین خودروی تولید شده در ایران که یک دستگاه جیپ ویلیز بود از خط تولید کارخانه صنایع جیپ ایران که بعدها به جنرال موتورز ایران و سپس پارس خودرو تغییر نام داد خارج شد. بله برخلاف تصور همگان اولین خودروساز ایران نه ایران خودرو بلکه پارس خودرو است و اولین خودروی ایران نه اتوبوس بنز و نه پیکان بلکه جیپ ویلیز است.

ویلیز ایران بهتر از ویلیز آمریکا:

جعفر اخوان از آنجا که خود از بازرگانان موفق و از خانواده ای سطح بالا چه به لحاظ اقتصادی و چه به لحاظ فرهنگی بود، هیچگاه دغدغه تیراژ تولید نداشت و همواره کیفیت محصولات برایش مطرح بود. بد نیست بدانید جیپ ویلیز تولیدی صنایع جیپ ایران توسط مکانیک های ایرانی و با نظارت شخص آقای اخوان و تیم آمریکایی مورد ارتقاء قرار گرفته بود. ویلیز های تولید ایران ارتفاع بیشتری داشتند، فنربندی بهتری داشتند و تنظیمات موتور و گیربوکس آنها ویژه آب و هوا و جاده های نا هموار ایران بود.

روزگار بزرگ کردن یک خودروساز ایرانی:

اندکی بعد، این شرکت اقدام به تولید یک نمونه ارتقاء یافته و کامل تر از جیپ ویلیز کرد و نام آن را جیپ فرماندهی نهاد. در ادامه جیپ شهباز تمام رکوردهای فروش خودرو در ایران را جابجا کرد و اولین خودروی شاسی بلند لوکس یعنی جیپ واگونیر با نام جیپ آهو در این کارخانه مونتاژ شد. در سال 1352 جعفر اخوان بخش اعظم سهام خود را به شرکت جنرال موتورز آمریکا و بنیاد پهلوی واگذار کرد. در این زمان بود که این شرکت نام خود را به جنرال موتورز ایران تغییر داد و خودروهایی از برند شورلت، رامبلر و کادیلاک نیز به خط تولید راه یافتند.

جعفر اخوان کارخانه ای را پایه گذاری کرد که تا سالیان سال به نماد تولید با کیفیت و لوکس در منطقه جنوب غرب آسیا شناخته می شد. کارخانه ای که به شدت خاص بود. اولین کارخانه بعد از آمریکا و برزیل که در آن جیپ تولید شد و اولین کارخانه با مالک غیر آمریکایی بود که جیپ تولید کرد. همچنین اولین و تا سالیان سال تنها کارخانه ای بود که خارج از خاک آمریکا کادیلاک تولید می کرد.

آثار حضور کادیلاک بعد از 45 سال:

پارس خودرو حتی در سال های پس از انقلاب نیز با تولید نیسان پاترول، نیسان رونیز و نیسان ماکسیما خود را به عنوان یکی از خاص سازان ایران معرفی کرد. همچنان پس از گذشت سالها از حضور کادیلاک در خط تولید پارس خودرو برخی پروتکل ها از آن زمان در این خط وجود دارد. از جمله اینکه همچنان مراحل رنگ کاری در این کارخانه چند مرحله پولیش اضافه تر دارد لذا تولیدات این کارخانه از جلای رنگ و کیفیت مونتاژ بالاتری برخوردارند. اما آیا پارس خودروی امروز که به عنوان یکی از زیر مجموعه های گروه سایپا شناخته می شود می تواند به آن دوران طلایی گذشته بازگردد؟ این سوالی است که هنوز پاسخی قاطع برای آن وجود ندارد. در قسمت بعد به ماجرای ظهور برادران جوان مشهدی در جاده مخصوص کرج خواهیم پرداخت.